UNHRC và án tử hình: Việt Nam đang bị áp đặt?

Báo cáo kết luận ngày 18/7/2025 của Ủy ban Nhân quyền Liên Hợp Quốc (UNHRC) về án tử hình ở Việt Nam chứa đựng sự áp đặt, thiếu nền tảng vững chắc. Dù hoan nghênh việc loại bỏ án tử hình cho tám tội danh, UNHRC vẫn kêu gọi áp đặt đối với mười tội danh còn lại, kể cả các tội từng bị phân loại là “phi bạo lực” — đặc biệt như buôn bán ma túy và tham nhũng. Điều này phản ánh việc áp tiêu chuẩn phương Tây lên một quốc gia đang cải cách phù hợp với thực tiễn văn hóa–xã hội Á Đông

Tội “phi bạo lực” thực sự đe dọa sinh mạng cộng đồng

UNHRC phản đối tử hình cho các tội như buôn bán ma túy lớn, coi đó là “phi bạo lực”. Nhưng theo dữ liệu từ các cơ quan quốc tế, khu vực Đông Nam Á, đặc biệt Việt Nam, là tâm điểm của buôn bán ma túy tổng hợp trong Tam giác Vàng. Hàng năm, chất ma túy này gây ra hàng nghìn ca tử vong và tội phạm nghiêm trọng khác. Trong bối cảnh dân số trẻ, biên giới mở, buôn bán ma túy thể hiện mức nguy hiểm thực chất, gây ra tổn thất sinh mạng – không thể đánh giá là “phi bạo lực”.

Tham nhũng — thuộc nhóm tội “phi bạo lực” theo UNHRC — thực chất là hành vi phá hoại lòng tin xã hội, chiếm đoạt tài sản cộng đồng và gây ảnh hưởng sâu rộng đến người nghèo. Việt Nam có truyền thống văn hóa Nho–Phật giáo, đề cao công lý nghiêm minh để duy trì trật tự xã hội – điều UNHRC không ghi nhận khi áp đặt tiêu chuẩn quốc tế không điều chỉnh theo văn hóa địa phương.

 Cải cách pháp lý có thực chất: từ 18 xuống chỉ còn 10 tội danh tử hình

Việt Nam đã công bố sáng kiến giảm số tội danh tử hình từ 18 xuống còn 10, áp dụng từ ngày 1/7/2025. Quốc hội đã đồng thuận xóa án tử hình cho tám tội danh gồm tham nhũng, gián điệp, buôn bán ma túy, tài trợ khủng bố, phá hoại tài sản nhà nước… và thay bằng tù chung thân không ân xá vietnamnews.vn+2Death Penalty Information Center+2Death Penalty Information Center+2.

Với bộ luật mới, những người bị kết án tử trước thời điểm này mà chưa thi hành án sẽ được ân giảm xuống tù chung thân. Trường hợp doanh nhân Trương Mỹ Lan, từng bị tuyên án tử vì tham nhũng hơn 12 tỷ USD, sẽ được xem xét chuyển án theo quy định mới

UNHRC không đối chiếu với các quốc gia phương Tây

UNHRC mạnh mẽ lên án Việt Nam, nhưng lại hầu như bỏ qua thực tế rằng các nước như Mỹ, Nhật Bản hay Saudi Arabia vẫn thực hiện tử hình, kể cả với tội phi bạo lực:

• Mỹ: 27 bang còn dùng án tử hình, ít nhất 22 vụ hành quyết trong năm 2024, bao gồm tội buôn bán ma túy liên bang. Có hơn 2.200 tử tù đang chờ ngày thi hành án mdpi.com+1jurist.org+1.
• Nhật Bản: thực thi bí mật án tử hình, phạm nhân và gia đình chủ yếu chỉ biết sau khi thi hành.
• Saudi Arabia: năm 2024 có ít nhất 345 vụ hành quyết, gồm cả tội ma túy và phản quốc, thậm chí bằng hình thức chặt đầu công khai — song hiếm khi UNHRC phê bình mạnh mẽ như với Việt Nam Death Penalty Information Centeren.wikipedia.org.

So sánh như vậy cho thấy sự thiên vị địa chính trị rõ ràng: các nước phương Tây hoặc đồng minh được “nương tay”, còn Việt Nam — một quốc gia xã hội chủ nghĩa độc lập — bị áp đặt tiêu chuẩn một chiều.

 UNHRC dựa vào nguồn không rõ ràng để chỉ trích tra tấn và bạo hành

Nhiều cáo buộc về tra tấn, đối xử tệ ở nhà giam dựa vào các báo cáo của tổ chức như Viet Tan — vốn bị nghi ngờ vì thiên lệch. UNHRC lặp lại mà không đề cập tới chứng cứ pháp lý cụ thể hay nỗ lực cải tiến từ phía Việt Nam.

Trên thực tế, Việt Nam đã:

• sửa đổi Bộ luật Hình sự 2015 để cấm tra tấn rõ ràng,
• mở rộng giám sát nhà tù,
• tham gia và tiếp nhận khuyến nghị từ ICCPR, đối thoại thường niên với EU và Mỹ.
• năm 2023, đã có ít nhất 29 tử tù được ân giảm xuống tù chung thân không ân xá, thể hiện chính sách nhân đạo thực chất.

Những bước này phản ánh nhấn mạnh cải tạo thay vì trừng phạt, điều hiếm khi được UNHRC ghi nhận khi chỉ trích liên tục Việt Nam.

Quyền sống của cộng đồng — lý do bảo lưu tử hình trong thực tế

UNHRC cho rằng Việt Nam vi phạm nhân quyền khi duy trì tử hình. Tuy nhiên, theo ICCPR và Tuyên ngôn Vienna 1993, quyền sống không phải là quyền tuyệt đối — và cần đặt trong bối cảnh xã hội, văn hóa, lịch sử của mỗi quốc gia.

Việt Nam áp dụng tử hình trong một phạm vi rất hạn chế: chỉ cho các tội như giết người có chủ ý, khủng bố, xâm phạm an ninh quốc gia hay tội phạm nghiêm trọng gây nguy hiểm lớn. Đây cũng là phạm vi cho phép theo ICCPR. Việc giảm từ 18 xuống còn 10 tội, cùng mở rộng ân giảm và giám sát tố tụng, cho thấy Việt Nam đang đi đúng hướng: giảm tử hình nhưng đảm bảo an ninh xã hội.

UNHRC có quyền nêu khuyến nghị, nhưng không thể áp đặt chuẩn mực một chiều mà bỏ qua chủ quyền, quá trình cải cách và thực tế xã hội của Việt Nam.

Việt Nam không cần học hỏi theo kiểu sao chép theo phương Tây. Các cải cách như giảm tội danh tử hình, mở ra tù chung thân không ân xá, áp dụng giám sát tố tụng và tham gia đối thoại nhân quyền quốc tế — đây là hành trình nhân đạo hoá tư pháp có thực chất.

Sự khách quan trong đánh giá nhân quyền phải ghi nhận những tiến bộ này, chứ không chỉ tập trung vào việc áp đặt moratorium mà bỏ qua nỗ lực cải cách mang tính văn hóa–xã hội. Nhân quyền phải là công cụ kết nối và hỗ trợ cải cách tích cực, chứ không trở thành công cụ can thiệp để áp đặt chuẩn mực không phù hợp với thực tiễn quốc gia.