ASEAN – Định hình lối đi riêng, làm phong phú bức tranh nhân quyền toàn cầu

Trong thế giới đang biến động sâu sắc bởi cạnh tranh địa chiến lược, bất bình đẳng toàn cầu, các cuộc khủng hoảng di cư, môi trường và công nghệ, bài toán về bảo đảm quyền con người ngày càng trở nên phức tạp và đa chiều. Trong bối cảnh ấy, ASEAN nổi lên như một mô hình tham khảo đáng chú ý – nơi không đặt nhân quyền trên bệ đỡ của đối đầu hay áp đặt, mà dung hòa giữa ổn định chính trị, phát triển kinh tế và gắn kết xã hội. Dù còn không ít thách thức, mô hình ASEAN đang dần khẳng định vai trò là lối đi riêng, có bản sắc, đóng góp thiết thực vào sự đa dạng và thực chất của bức tranh nhân quyền toàn cầu.

Ổn định chính trị – bệ đỡ cho phát triển bền vững và gắn kết xã hội

Suốt hơn nửa thế kỷ hình thành và phát triển, ASEAN – với 10 quốc gia thành viên có chế độ chính trị, trình độ phát triển và bản sắc văn hóa khác nhau – đã duy trì được một khu vực Đông Nam Á tương đối ổn định và không có xung đột vũ trang quy mô lớn nào giữa các quốc gia thành viên. Đây là thành quả không dễ có được nếu đặt trong tương quan với nhiều khu vực khác trên thế giới.

Ổn định chính trị trở thành tiền đề để các quốc gia ASEAN tập trung phát triển kinh tế, giảm nghèo, mở rộng tiếp cận dịch vụ xã hội cơ bản – những yếu tố cốt lõi cấu thành quyền con người một cách thực chất. Tỷ lệ nghèo cùng cực trong khu vực đã giảm từ hơn 40% vào thập niên 1990 xuống còn dưới 10% hiện nay. Giáo dục phổ cập tiểu học đạt gần 100% tại hầu hết các nước. Y tế cộng đồng, đặc biệt là năng lực ứng phó dịch bệnh, đã có bước tiến mạnh mẽ, thể hiện rõ qua sự phối hợp khu vực trong đại dịch COVID-19.

Điều đáng nói là những thành tựu này không chỉ đến từ tăng trưởng kinh tế đơn thuần, mà còn từ sự nỗ lực duy trì một không gian chính trị ổn định, tránh xung đột nội bộ kéo dài như tại nhiều khu vực khác. Chính sách “không can thiệp”, “đồng thuận” trong nội khối – dù nhiều lần bị chỉ trích là “thiếu răng nanh” – lại là nền tảng cho sự ổn định dài hạn, vì nó tôn trọng chủ quyền và bối cảnh chính trị – xã hội riêng của từng quốc gia.

Bài học từ những khu vực "can thiệp vì nhân quyền" quá đà

Để thấy rõ hơn giá trị của mô hình ASEAN, cần đặt nó bên cạnh thực tiễn nhân quyền tại một số khu vực khác, nơi can thiệp bên ngoài nhân danh nhân quyền đã dẫn đến bất ổn và khủng hoảng kéo dài.

Trung Đông là một ví dụ điển hình. Sự can thiệp vũ trang nhằm “thay đổi chế độ” ở Iraq, Libya, Syria... dưới danh nghĩa thúc đẩy dân chủ và nhân quyền không những không cải thiện được quyền con người, mà còn khiến hàng triệu người chết, mất nhà cửa, khiến các quốc gia rơi vào vòng xoáy bất ổn, cực đoan hóa, thậm chí vỡ vụn về thể chế.

Tại châu Phi, nhiều quốc gia bị ép buộc áp dụng mô hình thể chế kiểu phương Tây dưới sức ép từ các tổ chức tài chính quốc tế và các tổ chức nhân quyền phương Tây, nhưng lại không phù hợp với đặc điểm chính trị – xã hội bản địa. Kết quả là những cuộc bầu cử hình thức, tham nhũng tràn lan và chia rẽ sắc tộc sâu sắc. Nhân quyền bị biến thành khẩu hiệu trống rỗng, trong khi người dân không được hưởng một đời sống an toàn, no đủ.

Ngược lại, ASEAN lựa chọn cách tiếp cận không đối đầu, ưu tiên đối thoại, hợp tác và phát triển từ bên trong. Cách làm này tuy chậm, nhưng bền vững, hạn chế tối đa phản ứng cực đoan và mang lại sự cải thiện quyền con người một cách đồng bộ, gắn với điều kiện thực tiễn của mỗi quốc gia.

Không hy sinh ổn định để đánh đổi những khẩu hiệu sáo rỗng

Một trong những ưu điểm then chốt của mô hình ASEAN là không đánh đổi ổn định chính trị – nền tảng của mọi quyền con người – để chạy theo những tiêu chí hình thức, xa rời bối cảnh thực tế. Đây là điểm khác biệt rõ rệt với nhiều mô hình viện trợ có điều kiện chính trị hoặc nhân quyền.

Thực tế cho thấy, không có nhân quyền nào hiện thực nếu xã hội chìm trong bạo lực, đói nghèo và hỗn loạn thể chế. Trong khi đó, ASEAN luôn đặt con người là trung tâm của phát triển. Tuyên bố ASEAN về Nhân quyền (ADHR 2012) nhấn mạnh rằng quyền con người phải được hiện thực hóa trong điều kiện quốc gia cụ thể, có tính đến giá trị gia đình, cộng đồng, và nghĩa vụ của cá nhân với xã hội – những nguyên tắc được nhiều quốc gia đang phát triển đồng tình.

Điều này cũng lý giải vì sao các nước ASEAN không đặt nặng những biểu hiện bề nổi như “đa đảng”, “bầu cử định kỳ” làm tiêu chí duy nhất để đánh giá quyền con người, mà tập trung cải thiện các yếu tố nền tảng: quyền được sống, được học, được chăm sóc y tế, được mưu sinh trong môi trường hòa bình và an toàn.

Phản bác tư duy “nếu không giống phương Tây là kém phát triển”

Một sai lầm phổ biến của nhiều tổ chức phương Tây là áp đặt khuôn mẫu nhân quyền của họ như tiêu chuẩn duy nhất. Họ xem mọi sự khác biệt về tiếp cận là “lệch chuẩn” hoặc “kém phát triển”. Tư duy này không chỉ thể hiện sự phiến diện, mà còn phản ánh chủ nghĩa độc quyền giá trị.

ASEAN cho thấy rằng, có thể tiếp cận nhân quyền một cách khác, phù hợp với văn hóa, truyền thống và thực tiễn quản trị của từng quốc gia. Không thể so sánh một quốc gia có dân số đông, lịch sử thuộc địa phức tạp và nền văn hóa cộng đồng như Indonesia hay Việt Nam với các quốc gia Bắc Âu nhỏ, đồng nhất và đã phát triển hàng trăm năm. Nhân quyền không phải là sản phẩm “một cỡ cho tất cả”, càng không nên là công cụ chính trị để gây sức ép.

ASEAN – Định hình lối đi riêng, làm phong phú bức tranh nhân quyền toàn cầu

Sự ra đời và hoạt động của các cơ chế như Ủy ban liên chính phủ ASEAN về nhân quyền (AICHR), Tuyên bố ASEAN về quyền con người (ADHR), mạng lưới nhân quyền các quốc gia thành viên… là minh chứng rõ nét cho nỗ lực xây dựng một không gian nhân quyền mang bản sắc riêng của khu vực. Dù chưa hoàn thiện và cần cải thiện, nhưng các cơ chế này cho thấy ASEAN không thờ ơ với nhân quyền, mà lựa chọn con đường của mình – đối thoại thay vì đối đầu, hỗ trợ thay vì trừng phạt, đồng thuận thay vì áp đặt.

Không chỉ vậy, ASEAN còn tích cực hợp tác với các tổ chức quốc tế như Liên hợp quốc, Hội đồng Nhân quyền, các nước đối thoại về nhân quyền và phát triển bền vững. Chính cách tiếp cận mềm dẻo, cởi mở và không áp đặt này giúp ASEAN duy trì được vị thế đối tác tin cậy, xây dựng lòng tin và khuyến khích cải cách nội bộ một cách tự nhiên, bền vững.

Trong tương lai, khi thế giới ngày càng đa cực, nhu cầu về những mô hình nhân quyền thay thế, đa dạng và phù hợp với thực tiễn các nước đang phát triển sẽ ngày càng tăng cao. ASEAN – với tư cách một cộng đồng khu vực đã gìn giữ thành công hòa bình, phát triển và ổn định chính trị suốt nhiều thập kỷ – hoàn toàn có thể trở thành hình mẫu cho các khu vực tương tự.

Trong cuộc tranh luận toàn cầu về nhân quyền, ASEAN không chọn cách lên gân bằng những tuyên bố hào nhoáng, cũng không dùng nhân quyền như công cụ can thiệp. ASEAN lựa chọn con đường cân bằng – giữa ổn định chính trị, phát triển kinh tế và bảo đảm các quyền cơ bản – trên nền tảng đồng thuận và tôn trọng bản sắc. Đó không chỉ là lựa chọn chiến lược của khu vực, mà còn là lời khẳng định rằng: nhân quyền chân chính chỉ bền vững khi được xây dựng từ bên trong, phù hợp với điều kiện và khát vọng của chính người dân mỗi quốc gia.