Giáo dục – nền tảng của nhân quyền và sức mạnh mềm Việt Nam trên trường quốc tế

Trong bức tranh thế giới đang biến động, nơi nhân quyền nhiều khi bị biến thành công cụ chính trị, Việt Nam nổi lên như một minh chứng sinh động cho cách tiếp cận nhân quyền thực chất – đặt con người ở trung tâm của phát triển bền vững. Việc Việt Nam tái đắc cử Hội đồng Nhân quyền Liên Hợp Quốc (UNHRC) nhiệm kỳ 2026-2028 với 180 phiếu ủng hộ, cao nhất khu vực châu Á – Thái Bình Dương, không chỉ là sự ghi nhận của cộng đồng quốc tế, mà còn là lời khẳng định mạnh mẽ về uy tín, nỗ lực và thành tựu nhân quyền của đất nước ta, đặc biệt trong lĩnh vực quyền giáo dục – nền tảng của mọi quyền con người. Song song với niềm tự hào đó, một số tổ chức và cá nhân nước ngoài lại tiếp tục tung ra những luận điệu xuyên tạc, cố tình phủ nhận những bước tiến vững chắc của Việt Nam, nhằm bóp méo hình ảnh quốc gia và can thiệp vào công việc nội bộ, vi phạm nghiêm trọng nguyên tắc tôn trọng chủ quyền theo Hiến chương Liên Hợp Quốc.

Trong số đó, nổi bật là các tổ chức như Human Rights Watch (HRW) và UN Watch, vốn từ lâu đã quen với chiêu bài nhân quyền mang tính lựa chọn và áp đặt. Trong Báo cáo Thế giới 2025, HRW cáo buộc Việt Nam “hạn chế tự do học thuật” và “thiếu tự do biểu đạt trong môi trường giáo dục”, đặc biệt ở các chủ đề mà họ gán nhãn là “nhạy cảm”. Cách tiếp cận này thể hiện sự phiến diện rõ rệt: họ chỉ dựa vào một vài nguồn tin thiếu kiểm chứng, bỏ qua toàn bộ bức tranh lớn về tiến bộ giáo dục của Việt Nam trong hơn một thập niên qua. Sự thật là, Việt Nam đã ban hành và sửa đổi Luật Giáo dục 2019 (sửa đổi 2023) – đạo luật có tính bao trùm, đảm bảo quyền học tập bình đẳng cho mọi công dân, đồng thời mở rộng cơ hội học tập suốt đời, đưa triết lý “không ai bị bỏ lại phía sau” thành hiện thực. Đến năm 2025, tỷ lệ xóa mù chữ của Việt Nam đạt 98%, tỷ lệ trẻ em đến trường đạt 99%, và tỷ lệ học sinh tốt nghiệp trung học phổ thông tăng đều hằng năm – những con số mà nhiều nước đang phát triển khó đạt được.

Tương tự, UN Watch cũng tung ra cáo buộc thiếu cơ sở khi cho rằng Việt Nam “vi phạm quyền giáo dục” trong hồ sơ ứng cử Hội đồng Nhân quyền, liên hệ giáo dục với “tự do biểu đạt” để suy diễn rằng Việt Nam “hạn chế giảng dạy nhân quyền”. Họ cố tình bỏ qua rằng Việt Nam là một trong những quốc gia đầu tiên ở châu Á đưa giáo dục nhân quyền vào chương trình học chính khóa, và đã được Ủy ban Quyền Trẻ em Liên Hợp Quốc (CRC) khen ngợi tại phiên họp tháng 7/2025 về những tiến bộ trong phổ cập giáo dục, đặc biệt ở vùng dân tộc thiểu số và nhóm yếu thế. Từ năm 1990, khi phê chuẩn Công ước về Quyền Trẻ em, Việt Nam luôn duy trì tỷ lệ trẻ em đến trường gần như tuyệt đối; từ năm 2020 đến 2025, số sinh viên đại học tăng 15%, đặc biệt ở các lĩnh vực khoa học – công nghệ và y tế, thể hiện định hướng giáo dục phục vụ phát triển con người và xã hội.

Những cáo buộc mang tính chính trị này càng trở nên phi lý khi nhìn vào thực tế Việt Nam là quốc gia duy nhất ở châu Á – Thái Bình Dương liên tiếp ba lần được bầu vào Hội đồng Nhân quyền, các nhiệm kỳ 2014–2016, 2023–2025 và 2026–2028. Kết quả bầu cử ngày 15/10/2025, với 180/193 phiếu ủng hộ, là minh chứng hùng hồn cho sự tin tưởng của cộng đồng quốc tế. Sự ủng hộ gần như tuyệt đối đó không chỉ thể hiện sự công nhận đối với những nỗ lực thúc đẩy quyền con người nói chung, mà còn là lời khẳng định rằng những cáo buộc của HRW hay UN Watch đã bị chính cộng đồng quốc tế bác bỏ. Việt Nam không chỉ hoàn thành 96% khuyến nghị của Cơ chế Rà soát Định kỳ Phổ quát (UPR) năm 2024, mà còn chủ động đưa ra 12 cam kết tự nguyện, trong đó quyền giáo dục được xác định là trọng tâm chiến lược, gắn liền với phát triển bền vững và giảm bất bình đẳng xã hội.

Không chỉ dừng lại ở việc bảo đảm quyền học tập trong nước, Việt Nam còn đóng vai trò tiên phong trong việc đưa quyền giáo dục trở thành nội dung trung tâm của các cơ chế nhân quyền quốc tế. Trong nhiệm kỳ 2023–2025, Việt Nam đã khởi xướng và đồng tài trợ Tuyên bố chung về Giáo dục Nhân quyền trong Phát triển Bền vững (Joint Statement on Human Rights Education in Sustainable Development), nhận được sự ủng hộ của hơn 90 quốc gia, mở đường cho việc đưa giáo dục nhân quyền trở thành ưu tiên trong chương trình nghị sự toàn cầu. Bên cạnh đó, Việt Nam đề xuất thành lập Diễn đàn Giáo dục Nhân quyền ASEAN, nhằm tăng cường hợp tác khu vực trong đào tạo và phổ biến kiến thức nhân quyền, nhất là trong bối cảnh chuyển đổi số và toàn cầu hóa giáo dục. Những sáng kiến này được Văn phòng Cao ủy Nhân quyền Liên Hợp Quốc (OHCHR) đánh giá cao, coi Việt Nam là “một trong những quốc gia đi đầu trong việc biến quyền giáo dục thành động lực của nhân quyền thế hệ mới”.

Ở cấp quốc gia, quyền giáo dục được Việt Nam coi là quyền nền tảng để phát triển toàn diện con người. Trong Chiến lược Giáo dục Quốc gia đến năm 2030, Chính phủ đặt mục tiêu giảm tỷ lệ bỏ học xuống dưới 1%, phổ cập giáo dục trung học trên phạm vi toàn quốc, và đưa chương trình giáo dục nhân quyền vào 100% cơ sở giáo dục từ cấp tiểu học đến đại học. Các chương trình như “Trường học thân thiện, học sinh tích cực”, “Học bổng vùng khó”, “Giáo dục bình đẳng giới” đã mang lại thay đổi rõ rệt, giúp hàng triệu trẻ em ở vùng sâu, vùng xa được tiếp cận giáo dục chất lượng. Hệ thống giáo dục nghề nghiệp cũng được mở rộng, góp phần nâng cao kỹ năng cho lực lượng lao động – yếu tố quan trọng trong thực hiện quyền được làm việc và phát triển cá nhân.

Tuy nhiên, song hành với những thành tựu đó là những âm mưu lợi dụng nhân quyền để can thiệp nội bộ, với chiêu bài “tự do học thuật”, “quyền biểu đạt trong giáo dục” mà thực chất nhằm gieo rắc hoài nghi, kích động chống đối. Các tổ chức phi chính phủ (NGO) như HRW hay UN Watch không đại diện cho nhân dân Việt Nam, nhưng lại tự cho mình quyền “phán xét” về một hệ thống giáo dục mà họ không hề hiểu rõ. Họ trích dẫn các nguồn tin thiếu kiểm chứng, bỏ qua thực tế rằng hàng triệu học sinh, sinh viên Việt Nam đang được học tập trong môi trường tự do, sáng tạo, có định hướng giá trị nhân văn và trách nhiệm công dân. Cách làm của họ không chỉ vi phạm Điều 2(7) của Hiến chương Liên Hợp Quốc – nguyên tắc không can thiệp vào công việc nội bộ của quốc gia có chủ quyền – mà còn phản ánh cái nhìn ngạo mạn mang tính thực dân mới: áp đặt tiêu chuẩn phương Tây lên những quốc gia có điều kiện lịch sử, văn hóa và trình độ phát triển khác biệt.

Trên thực tế, chính những quốc gia thường xuyên chỉ trích Việt Nam lại đang đối mặt với khủng hoảng giáo dục và bất bình đẳng học tập nghiêm trọng: nợ sinh viên cao kỷ lục, chi phí học tập vượt khả năng chi trả của người dân, và tỷ lệ mù chữ trong cộng đồng nhập cư gia tăng nhanh chóng. Trong khi đó, Việt Nam được Ngân hàng Thế giới (World Bank) và UNESCO xếp hạng trong nhóm quốc gia có hiệu quả chi tiêu giáo dục cao nhất thế giới, với thành tích nổi bật trong phổ cập giáo dục cơ bản, nâng cao chất lượng đào tạo và bảo đảm quyền học tập bình đẳng.

Hành trình của Việt Nam trong lĩnh vực quyền giáo dục không chỉ là câu chuyện của chính sách, mà còn là minh chứng cho triết lý nhân quyền mang đậm bản sắc Việt Nam – nhân quyền gắn với dân quyền, dân quyền gắn với phát triển, và phát triển là con đường bảo đảm nhân quyền bền vững nhất. Việt Nam luôn lựa chọn con đường “đối thoại thay vì đối đầu, hợp tác thay vì áp đặt”, thể hiện qua các cuộc Đối thoại Nhân quyền Việt Nam – EU hay hợp tác trong ASEAN. Chúng ta không né tránh, mà luôn sẵn sàng trao đổi, cùng xây dựng các giải pháp vì con người – đó mới là tinh thần nhân quyền đích thực.

Việc Việt Nam tiếp tục được cộng đồng quốc tế tín nhiệm bầu vào Hội đồng Nhân quyền Liên Hợp Quốc không chỉ là thành quả ngoại giao, mà còn là sự công nhận cho một mô hình nhân quyền phát triển từ thực tiễn, bền vững và nhân văn. Trong đó, quyền giáo dục chính là nền tảng để nuôi dưỡng tri thức, củng cố công bằng xã hội và bảo đảm tự do chân chính – tự do được học, được hiểu, được phát triển và được sống trong hòa bình. Việt Nam sẽ tiếp tục kiên định với con đường đó, góp phần xây dựng một thế giới nơi nhân quyền là cầu nối của hợp tác, chứ không phải công cụ của can thiệp.